Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü, Psikiyatrist Prof. Dr. Nevzat Tarhan, ödül-ceza psikolojisi konusunu kıymetlendirdi.

İnsan beyni aldığı eğitime nazaran reaksiyonunu değiştirir

Psikiyatrist Prof. Dr. Nevzat Tarhan, insan beyninin ödül-ceza sistemine verdiği yansıların hayvan beyninden farklı işlediğini belirterek, çağdaş eğitim anlayışında içsel motivasyonun ön plana çıkarılması gerektiğini söyledi.

Hayvan beyninin cezaya daha evvel reaksiyon verdiğini lisana getiren Prof. Dr. Tarhan, “İnsan beyni aldığı eğitime nazaran yansısını değiştirir. Çok cezayla yetiştirilmişse cezaya daha erken reaksiyon verir; mükafata ise daha sonra karşılık verir. İnsan bunu değiştirebiliyor, yorumlayabiliyor. Hayvanda ise ceza reaksiyonu daha süratlidir. Beyinde negatif olaylara reaksiyon, olumlu olaylara reaksiyona nazaran altı misli daha fazla ve süratlidir.” dedi.

EEG testleriyle bu durumun ölçüldüğünü söz eden Prof. Dr. Tarhan, “Beyin negatif uyaranlara 50 milisaniye içinde reaksiyon verirken, müspet uyaranlara reaksiyon için 300 milisaniye gerekir. Yani beynimiz olumsuz bilgiyi olumluya nazaran yaklaşık 6 kat daha süratli algılıyor.” dedi.

Serotonin süreci ödüllendirir, mana katar

Modern nörobilimde “ödül-ceza” yerine “ödül ve kaçınma yolakları” tarifinin kullanıldığını vurgulayan Prof. Dr. Tarhan, “Köpeğe düzgün davranış için şeker vermek, makus davranış için cezalandırmak işe fayda. Fakat insan beyninde yalnızca dopamin sistemiyle, dışsal motivasyonla ilerlemek kişiyi geçersiz davranışlara sürükler. Çağdaş anlayış diyor ki, yalnızca dopamin değil; serotonin sistemini de çalıştırın. Zira serotonin süreci ödüllendirir, mana katar.” diye konuştu.

Süreci ödüllendirin, içsel motivasyon gelişsin

Prof. Dr. Tarhan, insanın karakter ve sorumluluk şuurunun, dışsal ödüllerle değil süreç odaklı eğitimle geliştiğine işaret ederek, “Bir beşere daima ‘şunu yap, al ödül; bunu yap, al destek’ derseniz, içsel motivasyon gelişmez. Daima oburunun gözüne bakan, müdür varken çalışan, denetim edilmediğinde kaytaran beşerler yetişir. Halbuki insanın özerklik duygusu gelişmeli, yalnız kaldığında da doğruyu yapabilmeli.” tabirinde bulundu.

Çocuklukta öğrenilen davranışlar tekrarla kişilik haline gelir 

İnsan kişiliğinin sırf üçte birinin genetik olduğunu, geri kalanının ise epigenetik yani öğrenilmiş alışkanlıklardan oluştuğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Çocuklukta öğrenilen davranışlar tekrarla kişilik haline gelir. 6 hafta tekrarlarsanız alışkanlık, 6 ay tekrarlarsanız kişilik olur. Epigenetik sistemler sayesinde beyin yanlış dürtüleri kapatabilir, yanlışsız davranışları otomatik hale getirebilir.” formunda konuştu.

Baskı kültürleri zeki lakin tembel bireyler yetiştiriyor

Prof. Dr. Tarhan, totaliter sistemlerin eğitim anlayışını da dikkat çekerek, “Otoriter, kaygı odaklı eğitim kültürlerinde beşerler ekseriyetle pasif agresif olur. ‘Evet’ der lakin yapmaz. Bu yüzden bu toplumlarda zeki lakin tembel insan çoktur. Zira dışsal motivasyona bağımlı yetişmişlerdir. Yenilikçi ve teşebbüsçü bireyler bu nedenle az çıkar. İnançlı toplumlarda hukuk işler, kişi öngörülemez sürprizlerle karşılaşmaz. Yanlış yaptığında cezalandırılmak yerine öğrenme fırsatı sunulur. Bu yüzden özerklik, risk alma ve yenilikçilik gelişir. İçsel motivasyonun temelinde de bu inanç vardır.” tabirlerini kullandı.

Modern çağın en büyük sorunu yalnızlık

Prof. Dr. Nevzat Tarhan, insan ilgilerinin sağlıklı bir formda kurulabilmesi için inançlı bağlanma, empati ve içsel motivasyonun değerine dikkat çekerek, “Modern çağın en büyük sorunu yalnızlık. Bunun ardında egoların şişmesi ve çıkar odaklı hayat anlayışı var. Halbuki insanın çıkar değil, doğruluk odaklı öğrenmesi gerekiyor” dedi.

Güvenli bağlanma ve derin ilişkiler

Prof. Dr. Tarhan, yakın çevre ile kurulan bağların birey için bir itimat alanı olduğunu belirterek, “Bir insanın birinci dereceden yakınlarıyla kurduğu bağlar derin ve anlamlıysa inançlı bağlanma vardır. Mesken itimat alanıdır. Toplumsal ilgiler de inançlı olabilir ancak anlamlılık açısından daha sınırlıdır” diye konuştu.

Bireylerin sadece iş ömrüyle sonlu kalmaması gerektiğini vurgulayan Prof. Dr. Tarhan, insanların kesinlikle amatörce uğraşacağı, keyif alacağı bir meşgalesi olması gerektiğini söyledi.

Narsistik bakış açısı yalnızlaştırıyor

Günümüzde bağların süratle tüketildiğine işaret eden Prof. Dr. Tarhan, “Şimdilerde ‘sana uymuyorsa git’, ‘yapamıyorsan ayrıl’ üzere yaklaşımlar öne çıkıyor. Bu, narsistik bir bakış açısıdır. ‘Sen kıymetlisin, sen değerlisin, herkes sana uymak zorunda’ anlayışı insanı yalnızlaştırıyor” halinde konuştu.

Çıkarcı olmak mı, faziletli olmak mı?

Kapitalist sistemin çıkar odaklı bir ahlak anlayışı öğrettiğine vurgu yapan Prof. Dr. Tarhan, “Kapital sistem ‘çıkarcı olmak kârlıdır’ diyor. Lakin içsel motivasyonu önceleyen eğitim anlayışları ‘erdemli olmak kârlıdır’ der. Zira faziletli olan kişi orta ve uzun vadede kazanır, çıkarcı olan ise kısa vadede kazansa da sonunda kaybeder” diye konuştu.

Pozitif disiplin ve ödül sistemi

Öğrenme süreçlerinde mükafatın temel, cezanın ise istisna olması gerektiğine işaret eden Prof. Dr. Tarhan, “Beyin kaygıyla değil, mana ve hedef odaklı öğrenmeyle kalıcı biçimde öğrenir. Çocuklara kusur yaptıklarında bağırmak ya da cezalandırmak yerine, o yanılgıyı bir öğrenme fırsatına dönüştürmek gerekir. Böylelikle çocukta suçluluk yerine sorumluluk ve empati gelişir.” tabirinde bulundu.

İçsel motivasyonun 3 temel unsuru

Prof. Dr. Tarhan, bireyde yetkinlik, özerklik ve kendini aşan bir emelin varlığının içsel motivasyonun temel ögeleri olduğunu belirterek, “Dış ödül odaklı bireyler rüzgârla giden yelkenli üzeredir. Rüzgâr yoksa ilerleyemezler. İçsel motivasyonu olan bireyler ise buharlı gemi üzeredir; kendi gücüyle yol alabilir. Bu nedenle eğitim sistemleri bireye içsel motivasyonu öğretmelidir” dedi.

İnsanın kendini kıymetlendirme biçimi ilişkilerini direkt etkiliyor

Prof. Dr. Nevzat Tarhan, insanın kendini kıymetlendirme biçiminin hem ferdî gelişimi hem de toplumsal alakaları direkt etkilediğini lisana getirerek, “Öz inanç, kişinin olumlu taraflarını görüp onları öne çıkarırken olumsuz taraflarına karşı da tedbir almasını sağlar. Lakin öz beğeni, kişinin kendini kusursuz görmesine yol açar. Bu da narsistik kişilik yapısına yer hazırlar” diye konuştu.

Fedakârlık şeması merhamet yorgunluğuna yol açar

Prof. Dr. Tarhan, bazı kişilik yapılarında fedakârlığın çoka kaçtığını kaydederek, “Fedakârlık şeması olan şahıslar herkese yeterlilik yapmak zorunda hisseder. Güzellik yaptığında âlâ, yapmadığında berbat bir insan olduğunu düşünür. Hak edene de etmeyene de tıpkı halde davranır. Karşılığında nankörlük gördüğünde ise yıkılır, kendini kabahatler. Bu noktada suçluluk duygusu münasebeti biliniyorsa öğrenmeye dönüşür; ancak gerekçesiz suçluluk hastalıktır. Ağır suçluluk ve yetersizlik hisleri depresyon belirtileridir.” sözünde bulundu.

İnsan kendini aldatma ustasıdır

İnsanın en büyük tuzaklarından birinin zihinsel zaafları olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Tarhan, “İnsan çok zeki olmasına karşın aptalca şeyler yapabilir. Zira insan kendi kendini aldatma ustasıdır. Süratli kararlar birden fazla vakit zihinsel tuzaklara yol açar. İçsel motivasyonu güçlü olanlar ise olayları daha güzel tahlil eder ve cezaya gerek kalmadan doğruyu seçer” diye konuştu.

Fiziksel görünüm kutsallaştırıldı, toplum dopamin bağımlısı oldu

Sosyal medyanın fizikî görünüme çok vurgu yaptığını lisana getiren Prof. Dr. Tarhan, “Bugün gençsen, güzelsen, yakışıklıysan kıymetlisin; değilsen değersizsin anlayışı hâkim. Hollywood dopamin sanayisi üzere çalışıyor. Halbuki asıl olan serotonin toplumudur. Mana, sanat, edebiyat, şiir ve kendini aşan hedeflerle elde edilen memnunluk daha kalıcıdır. Dopamin toplumu tüketim kültürünü körüklerken, serotonin toplumu fazileti ve manası öne çıkarır” biçiminde konuştu.

Özgürlük sorumlulukla dengelenmeli

Prof. Dr. Tarhan, özgürlüğün yanlış anlaşıldığını belirterek, “İnsan özgürdür lakin sorumsuz değildir. Diğerine da kendine de ziyan verme özgürlüğü yoktur. Örneğin bağımlılık tedavisinde kişi algıları bozulduğu için kendi kararını veremez. Bu türlü durumlarda mecburî tedavi uygulanır. Özgürlük, sorumlulukla dengelenirse gerçek manasına kavuşur. Özgürüz fakat sorumsuz değiliz. Özgürüz diye diğerine ziyan verme özgürlüğümüz yok. Kendimize de ziyan verme özgürlüğümüz yok.” dedi.

Karma inancı ve yüksek bir mananın kesimi olmak itimat sağlar

İnsanın belirsizliğe tahammül edemediğini hatırlatan Prof. Dr. Tarhan, “Beyin meçhullüğü tehdit olarak algılar. Bu nedenle insan yaşadığı olayları kesinlikle manalandırmak ister. İnanç sistemleri, kültür ya da yüksek bir hedefe bağlanma bu noktada devreye girer. Kişi kendini daha büyük bir mananın modülü hissettiğinde belirsizlik azalır, itimat duygusu artar. Mana ve inanç, insan zihninde hami bir kalkan misyonu görür. İnsan yaşadığı olayları anlamlandırıyor ve bir inancın modülü oluyor. Karma da anlamlandırma yapıyor. Yüksek bir mananın modülü olmak kişi de meçhullüğü gideriyor. Kendini inançta hissediyor. Kaygılar azalıyor.” halinde kelamlarını tamamladı.

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı