Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü, Psikiyatrist Prof. Dr. Nevzat Tarhan, sarsıntı korkusu konusunu kıymetlendirdi.

Anlamlı bir dehşet faydalıdır

Korkunun aslında yararlı bir his olduğunu ve hayatta kalmamızı sağladığını belirten Prof. Dr. Tarhan, “Korku, tehlikelerden korunmamızı, hakikat ve sağlıklı kararlar vermemizi ve kendimizi geliştirmemizi sağlar. Tanımlanmış ve manalı bir kaygı yararlıdır.” dedi.

Prof. Dr. Tarhan, sağlıksız korkuların ise çoklukla rasyonel olmayan, orantısız ve ölçüsüz endişeler olduğunu lisana getirerek, “Anlam arayışı, özgürlük arayışı, yalnızlığı giderme muhtaçlığı ve vefatı açıklayamama korkusu varoluşsal endişeleri oluşturur. Belirsizlik ise bunların temel nedenidir.” diye konuştu.

Korkuyu direktörün hiç de sıkıntı olmadığını belirten Prof. Dr. Tarhan, kişinin kendi kendine başa çıkamadığı durumlarda profesyonel yardım alabileceğini söyledi.

“Olayları gerçek tahlil edersek, ön yargılarımızı ve zihinsel koşullanmalarımızı değiştirebilirsek, birçok endişenin temelsiz olduğu ortaya çıkar. Karar verirken endişeyi yönetebilmek çok kıymetlidir.” Diyen Prof. Dr. Tarhan, beynin meçhullüğü gidermesi durumunda endişenin yönetilebileceğini vurguladı.

Beyin sisi uzun müddetli gerilimle ilişkili

Günümüzde sıkça duyulan “beyin sisi” kavramının uzun müddetli gerilimle bağlantılı olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Uzun müddetli gerilim, beyinde gerilim hormonu olan kortizol salgılanmasına neden oluyor. Bu durum, beyindeki manaya, kavrama, algılama ve karar sistemlerinin yavaşlamasına yol açıyor. Kişinin beyni adeta yavaş çekimde çalışıyor. Öbür bir psikiyatrik sorunu olmasa da yalnızca zihinsel yavaşlama görülüyor.” dedi.

Prof. Dr. Tarhan, tükenmişlik sendromu üzere durumlarda kişinin kronik gerilimi yönetemediğini ve çaresizlik hissettiğini söz ederek, “Hayattaki iş yükünü, çocuklarla ilgili sorumlulukları yönetemeyen ve sağlıklı tahliller üretemeyen şahıslarda bu durum ortaya çıkıyor. Tahlil üreten kişi ise beyindeki meçhullüğü gideriyor. Meçhullüğü gidermek, insanın temel gereksinimlerinden birisidir.” formunda konuştu.

Doğum anı bebek için birinci kaygı deneyimi

Doğum anının bebek için birinci dehşet tecrübesi olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Anne karnında bebek nefes almaya bile gereksinim duymaz, her şey hazırdır. Fakat bedendeki düzenek doğum sonrasına nazaran planlanmıştır. Doğduktan sonra çocuğun birinci duyduğu his dehşet, birinci verdiği reaksiyon ise ağlamaktır. Çabucak annesine sığınıp rahatlar. Bu, temel itimat hissinin geliştiği andır. 0-3 yaş ortası anne yahut anne yerine geçen kişinin sıcaklığının yerini hiçbir şey tutamaz.” dedi.

Prof. Dr. Tarhan, perinatal psikoloji alanındaki çalışmalara da değinerek, olağan doğumla dünyaya gelen bebeklerin, sezaryenle doğanlara nazaran gerilim testlerinde daha az gerilim hormonu salgıladığını söz ederek, “Normal doğum, hayatın birinci meşakkatidir ve çocukları ruhsal olarak daha sağlam kılar. Sezaryenle doğan çocuklarda daha çok gerilim hormonu oluyor.” diye ekledi.

Korku, insan için bir kamçıdır

Yaşanan olumsuz hayat olaylarının “geliştiren travma” olarak değerlendirilebileceğini tabir eden Prof. Dr. Tarhan, “Travma sonrası büyüme ölçekleriyle bunu ölçüyoruz. Kişi bu travmadan bir şeyler öğrenerek çıktı mı? Travma sonrası büyümede yeni ihtimaller ortaya çıkar, kişi insan ilgilerini gözden geçirir, şahsî güçlerini fark eder. Gücünün yetmediği şeylerde radikal kabullenme usulünü kullanır. Bu, kaygının bir kazanıma dönüşmesidir. Dehşet, insan için bir kamçıdır, insanı harekete geçiren ve yeni keşif alanları sunan bir histir. Endişeden korkmak yerine kaygıyı yönetmek değerlidir.” halinde konuştu.

Çocukluk çağı travmaları bugünkü endişelerin kıymetli bir nedeni

Çocukluk çağı travmalarının bugünkü kaygılarımızda değerli bir etken olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Çocukluk çağı travmaları bugünkü kaygılarımızın değerli bir nedenidir. Tüylü objelerden korkan bir kişiyi incelediğimizde, bu kaygının kökeninin çoklukla çocukluk devrinde tüylü bir varlıkla (veya nesneyle) ilgili yaşadığı olumsuz bir tecrübeye dayandığını görürüz. Kişi bu olayı şuurlu olarak unutmuş olabilir, lakin bu tecrübe genel bir tüy yahut tüylü obje korkusu olarak devam edebilir. Bu tıp endişelerin ve altında yatan travmaların ele alınması, kişinin ruhsal sıhhati ve gelişimi açısından büyük ehemmiyet taşır. Lakin unutulmamalıdır ki, çocuklukta yaşanan travmaların ‘ömür uzunluğu bende kalacak’ biçiminde bir yazgı olduğu düşünülmemelidir. Zira bu çeşit tesirler genetik değil, epigenetiktir; yani çevresel faktörlerle değişebilir ve iyileştirilebilir.” dedi.

Deprem korkusu (sismofobi) yönetilemediğinde hayat kalitesini önemli halde düşürüyor

Prof. Dr. Tarhan, deprem korkusunun (sismofobi) ve sonrasında gelişebilen akut gerilim bozukluğunun doğal yansılar olduğunu lakin yönetilemediğinde ömür kalitesini önemli halde düşürdüğünü kaydederek, “Kişi zihinsel olarak kendisini bu mevzuda eğitirse, tıpkı yangın eğitimi almış birinin ne yapacağını bilmesi üzere, panik minimize olur. Birçok kayıp, afetten değil panikten kaynaklanır.” sözlerini kullandı.

Japonya’da 4-6 yaş ortası çocuklara verilen afet eğitimlerinin aktifliğine dikkat çeken Prof. Dr. Tarhan, “Bu eğitimler sonraki yaşlarda daha sıkıntı öğreniliyor. Sarsıntı çantası hazırlamak kıymetli lakin asıl sıkıntı o anda ne yapılacağını bilmek. ‘Aman zelzele konuşmayalım, çocuğun ruh sıhhati bozulur’ demek yerine, okul öncesi dahil çocuklarla ‘Deprem olursa ne yapacağız?’ senaryoları konuşulmalı, konutta pratik yapılmalı. Kişi ne olacağını bildiğinde korkusu orantısız olmaktan çıkar. Endişe doğal bir his. Alışılmış ki korkacağız. Ancak zihinsel hazırlık çok kıymetli.” biçiminde konuştu.

Bazı bireyler devamlı tehdit var, tehlike var diye yaşıyor

Deprem anında beyinde sempatik hudut sisteminin çok aktive olduğunu (göz bebeklerinde büyüme, kas gerilmesi, tansiyon yükselmesi), fakat tehlike geçtikten sonra parasempatik sistemin devreye girerek rahatlama sağlaması gerektiğini belirten Prof. Dr. Tarhan, şöyle devam etti:

“Bazı bireylerde parasempatik hudut sistemi devreye girmiyor. Devamlı tehdit var, tehlike var diye yaşıyor. Travmatik bir olay karşısında, şayet endişenin kaynağı meçhulse, bireyde birinci reaksiyon ekseriyetle inkar yahut reddetme biçiminde ortaya çıkıyor. Lakin dehşet, sarsıntı üzere somut ve inkar edilemeyecek bir kaynağa dayanıyorsa, ikinci bir reaksiyon olarak kişi olayla ilgili depresif bir ruh haline girebiliyor. Bu durum, kimi şahıslarda öfke patlamaları, kimilerinde ise içe kapanma formunda kendini gösterebiliyor. Akabinde, birtakım bireylerde ‘savaş, kaç ya da donakal’ yansıları gözlemlenebiliyor. Birtakım şahıslarda süreksiz olarak lisan tutulması görülebiliyor yahut panikle pencereden atlama üzere davranışlar sergilenebiliyor. Tüm bunlar, akut gerilim durumunda ortaya çıkan tipik reaksiyonlardır ve bu yansıların birkaç saat yahut birkaç gün içinde düzelmesi beklenir. Lakin, bu durum kişinin uyku tertibini bozuyor, kişi vaktinin büyük birçoklarını (örneğin, bir saatin 50 dakikasını) zelzelesi düşünerek geçiriyorsa yahut ‘flashback’ olarak isimlendirilen, olayı yine yaşantılama durumları sıkça görülüyorsa (yani olayın her an tekrar olacağı hissine kapılıyorsa), meskene girememek, daima diken üstünde oturmak, ‘hipervijilans’ denilen çok tetikte olma hali üzere belirtiler ortaya çıkıyorsa, hatta kişi uyumaktan korkar hale geliyorsa, durum ciddiyet kazanmış demektir.”

Bazı bireyler endişeyi ‘mumyalaştırarak’ hayatlarında daima canlı tutar

Yoğun kaygının, adeta beyindeki ‘programı’ bozabildiğini anlatan Prof. Dr. Tarhan, şunları lisana getirdi:

“Eğer bu durum günlük ömür aktivitelerini etkilemiyorsa, bilhassa birinci bir ay içinde (bazı görüşlere nazaran ise 8 haftaya kadar) hastalık olarak kabul edilmez. Bu süreçte ekseriyetle ilaç tedavisi gerekmez; tersine, bu gerilimin bir ölçüde yaşanması ve işlenmesi beklenir. Hatta bu gerilim, kişinin yeni bakış açıları kazanması, farklı düşünmesi, olaylara yeni manalar yüklemesi, derin tahliller yapması ve küçük detayları fark ederek kendini geliştirmesi için bir fırsata dönüşebilir. Kişinin olaya olumlu ya da olumsuz yaklaşımı ve anlamlandırma biçimi, bu sürecin seyrini belirler. Ekseriyetle bu durum, 6-8 hafta içinde çözülür ve kişi olağan hayatına döner. Bu süreçte sağlıklı olan, kaygıyı ‘minyatürize etmek’, yani küçülterek yönetmektir. Lakin kimi şahıslar endişeyi minyatürize edemez, tersine ‘mumyalaştırarak’ hayatlarında daima canlı fiyatlar. Bu bireylerde durum, objesi meçhul bir obsesyondan fazla, kaynağı aşikâr bir endişeye işaret eder ve bu da ekseriyetle kaçınma davranışlarına yol açar. Daima niyet tekrarları görülür; bu durum daha çok ‘rüminasyon’ biçiminde, negatif yahut bazen müspet içerikli olabilir. Kişi daima birebir mevzuyu düşünür. Obsesyonda kişi fikirlerinin saçma olduğunun farkındadır, fakat rüminasyonda fikirlerine inanarak onları daima zihninde döndürür. O beyni çok yoran bir şeydir. Bu cins reaksiyonların 6-8 hafta kadar sürmesi doğaldır. Bu mühletin sonunda kişinin travma sonrası büyüme kazanımlarıyla hayatına devam etmesi beklenir. Şayet bu başarılamazsa, uzman yardımı almak gerekir.”

İstanbul’un “çılgın projesi” kentsel dönüşüm olmalı

İstanbul’un “çılgın projesinin” öncelikle kentsel dönüşüm olması gerektiğini savunan Prof. Dr. Tarhan, “Şu an binaların yaklaşık yüzde 70’i 2000 öncesi yapılar ve yüksek risk taşıma potansiyeline sahip. Bu bahiste liderlik ve önemli bir gelecek projeksiyonu kaide.” biçiminde konuştu.

Prof. Dr. Tarhan, deprem konusunda farklı uzman görüşlerinin “felaketleştirenler” ve “tehlike atlatıldı diyenler” formunda insanları şaşırttığını ve bilgi kirliliğine yol açtığını belirterek, “Uzmanların kendi ortalarında oturup tahlil üretmesi gerekirken, herkes farklı bir şey söylüyor. Rasyonel hareket etmek ve düşünmek gerekiyor.” dedi.

Depremi her an olacak üzere yaşamaya insan alışamaz

Toplumun vakitle travmaları unutma eğiliminde olduğunu (6 Şubat zelzeleleri gibi) tabir eden Prof. Dr. Tarhan, “Korkuyu yok saymak yerine ‘minyatürize edip’ toplumun devamlılığını sağlamak gerekiyor. ‘Yarın 7.4 olabilir’ üzere telaffuzlar endişeyi ‘mumyalaştırmaktır’ ve bu dehşetle yaşanmaz. Bir odada yılan varken onunla yaşamaya alışılmaz. Sarsıntısı her an olacak üzere yaşamaya insan alışamaz. Yöneticilerin işi ciddiye alıp plan yaptıklarını görmek, örneğin Şehircilik Bakanlığı’nın bina tespit çalışmaları üzere adımlar, insanlarda inanç hissini artırır, panik davranışını minimize eder ve gelecekle ilgili meçhullüğü giderir.” diye konuştu.

Deprem korkusu isimli ve psikiyatrik olaylarda artışa neden olabiliyor

Deprem dehşetinin isimli ve psikiyatrik hadiselerde artışa neden olabileceğini, toplumdaki temel inanç hissini zedeleyebileceğini söz eden Prof. Dr. Tarhan, “Güven duygusu olursa, insan ‘bunun tahlili vardır’ diyerek meseleleri daha rahat aşar.” dedi.

Başa çıkma formüllerinden birincisinin olumlu psikoloji olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Bu yaklaşım, olayları olumlamak ve onlara mana yükleyebilmek üzerine konseyidir. Her olayın bir tehdit, bir de fırsat boyutu vardır. Tehdit boyutunu görüp fırsat boyutuna odaklanmak, gerçekleri kabul edip amaç belirlemek ve strateji geliştirmek endişeyi en hoş yönetme biçimidir. Buna ‘radikal kabullenme’ diyoruz; kabullenip onu bir fırsata dönüştürmek.” diye açıkladı.

Hepimizin gücünün yettiği ve yetmediği şeyler var

İkinci değerli sistemin dini başa çıkma olduğunu kaydeden Prof. Dr. Tarhan, “Hepimizin gücünün yettiği ve yetmediği şeyler var. Bu türlü durumlarda kişinin zihinsel bir sığınağa muhtaçlığı olur: Büyük bir mananın, bir bedelin, bir yaratıcının kesimi olmak. Kainattaki olayların tesadüfen olmadığını, bir geminin kaptanı olduğu üzere dünyanın da bir sahibi olduğuna inanmak, insanın gücünün yetmediği yerde bu usulleri kullanarak rahatlamasını sağlar. Empati, vicdan hissinin bir eseridir. Vicdan duygusu olmayan kimse empati yapamaz. Bencil bireylerde vicdan duygusu körelir. Sarsıntı üzere olaylarda dini başa çıkma formülünü kullanan bireyler bu mevzuda bazen çok fedakar olabiliyorlar. Çok orantısız reaksiyonlar de olabiliyor. Gerilim altında itidalli kalma konusunda kendini eğitmiş şahıslar bu olaylarda liderlik yapıyorlar. Aileyi de yatıştırıyorlar, çevreyi de yatıştırıyorlar. Biraz zihinsel olarak, emek vermek gerekiyor.” biçiminde kelamlarını tamamladı.

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı