Ruh sıhhati meselelerine dikkat çekmek için her yıl 10 Ekim Dünya Ruh Sıhhati Günü olarak anılıyor. İstinye Üniversitesi Psikoloji Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ebru Şalcıoğlu, bugün vesilesiyle Türkiye’deki ruh sıhhatini değerlendirirken, aktüel dataları de paylaştı.

Antidepresan kullanımı son 10 yılda iki katına çıktı

Türkiye’de antidepresan kullanımının son 10 yılda neredeyse iki katına çıktığını belirten Şalcıoğlu, şunları söyledi:

“2010’ların başında her 100 bireyden yaklaşık 3’ü sistemli antidepresan kullanırken, bugün bu sayı 6’ya yaklaştı. Pandemiyle birlikte bu artış daha da hızlandı: 2020 sonrası yalnızca iki yıl içinde piyasaya sürülen antidepresan ölçüsünde yaklaşık 10 milyon kutuluk bir artış yaşandı. Bu datalar, toplumda ruh sıhhati sıkıntılarının artışıyla birlikte toplumsal şartları ve sıhhat hizmetlerine erişimdeki farklılıkları da düşündürüyor.”

Antidepresan kullananların yüzde 70’i kadın

Antidepresan kullanımında en büyük farkın bayanlarda görüldüğünü belirten Prof. Dr. Şalcıoğlu, şöyle devam etti:

“Reçetelerin yaklaşık yüzde 70’i bayanlara yazılıyor. Yani antidepresan kullanan her 10 bireyden 7’si bayan. Bu fark, bayanların daha fazla ruh sıhhati meseleleri geliştirmesinden mi yoksa erkeklere nazaran tedavi aramaya daha fazla açık olmalarından mı kaynaklanıyor, bu hâlâ tartışmalı bir mevzu. Yaş kümesinde ise 35 yaş üstü bireyler öne çıkıyor. Bilhassa 36-50 yaş aralığında kullanım yaygın. Lakin gençler ortasında da son yıllarda artış olduğu gözleniyor. Bu gençlerin gitgide daha fazla ruh sıhhati meseleleri için risk altında olduğuna işaret ediyor. Vilayetlere nazaran dağılımda dikkat çeken farklar var: Büyükşehirlerde kullanım oranları daha yüksek. Birtakım kentlerde, bilhassa batı ve iç Anadolu bölgelerinde, kişi başına düşen antidepresan kullanımı öteki vilayetlere nazaran iki kata kadar çıkabiliyor. Büyük kentlerde hayatın zorlukları burada belirleyici bir faktör olabilir.”

Birçok kişi terapiye değil, yalnızca reçeteye ulaşabiliyor

Prof. Dr. Şalcıoğlu, bu artışın nedenlerini ise şöyle özetledi:

“Ruh sıhhati sıkıntıları hem Türkiye’de hem dünyada artıyor. Pandemi sonrası devirde, ekonomik kriz, işsizlik, belirsizlik, göç ve doğal afetler üzere toplumsal şartlar, bilhassa Türkiye’de telaş, ümitsizlik ve depresyon üzere ruhsal meselelerin daha görünür hale gelmesine yol açtı. Bu türlü bir ortamda antidepresan kullanımındaki artış bir istikametiyle toplumun ruh sıhhatine dair farkındalığının artması, damgalayıcı tavırların zayıflaması ve bireylerin yardım arayışına daha açık hale gelmesiyle alakalı olabilir. Fakat madalyonun öteki yüzünde sistemsel sonluluklar var. Müddeti kısıtlı poliklinik muayenelerinde, ilaç reçete etmek ekseriyetle en süratli müdahale biçimi haline geliyor. Birçok kişi terapiye değil, yalnızca reçeteye ulaşabiliyor. 

İlaçların bir kısmı reçetesiz temin edilebildiği için, kendi kendine ilaca başlama yahut sürdürme davranışı da yaygınlaşıyor. Bu durum, resmi kullanım bilgilerinin bile ötesinde bir tabloyu işaret ediyor. İlaç daha erişilebilir olsa da araştırmalar, bilhassa bilişsel ve davranışçı terapi üzere bilimsel temelli psikoterapi yaklaşımlarının daha uzun vadeli ve kalıcı tahliller sunduğunu gösteriyor. Ne yazık ki hem maddi hem de yapısal pürüzler, toplumun geniş kısımlarının bu çeşit bilimsel temelli terapilere ulaşmasını zorlaştırıyor. Bu noktada ilaç sanayisinin rolü de göz gerisi edilemez. Ruhsal problemlerin sadece biyolojik ya da kimyasal temelli hastalıklar üzere çerçevelenmesi (medikalizasyon), antidepresanların yaygın biçimde önerilmesini kolaylaştırıyor. Elbette ilaç tedavisi birtakım durumlarda gerekli ve yararlı olabilir. Fakat bu yararın bireyler ortası farkları, yan tesirleri ve alternatif müdahale yolları göz önünde bulundurularak kıymetlendirilmesi gerekir.”

Kişi başına düşen antidepresan tüketimi iki yıl içinde yaklaşık yüzde 25 yükseldi

Pandemiyle birlikte Türkiye’de antidepresan kullanımının bariz biçimde artığına değinen Profesör, “Kişi başına düşen tüketim yalnızca iki yıl içinde yaklaşık yüzde 25 yükseldi. Lakin birebir devirde psikiyatri reçetelerinde düşüş gözlemlendi. Bu da birçok kişinin doktora başvurmadan, kendi kararıyla ilaç kullanmaya yöneldiğini gösteriyor. Gerçekten pandemi sırasında dünya genelinde kendi kendine ilaç kullanma oranının yüzde 48’in üzerine çıktığını görüyoruz. Pandemi sırasında ilaç kullanımdaki artışın ardında kapanmaların yol açtığı yalnızlık ve belirsizlik, hastalığa yakalanma korkusu, kayıplar, ekonomik zorluklar ve işsizlik üzere etkenler var. Ayrıyeten mesken içi çatışmaların artması, bayanların artan bakım yükü ve toplumsal dayanağın zayıflaması da bu tabloyu derinleştirdi. Antidepresan kullanımındaki bu sıçrama toplumun kolektif olarak yaşadığı zorlanmayı yansıtıyor” diye konuştu.

Türkiye’de antidepresan kullanımı birçok Avrupa ülkesinin gerisinde

Türkiye’deki antidepresan kullanımını dünya genelinde pahalandıran akademisyen, şunları söyledi:

“Türkiye’de antidepresan kullanımı artıyor lakin hâlâ birçok Avrupa ülkesinin gerisindeyiz. OECD datalarına nazaran Türkiye, üye ülkeler ortasında antidepresan kullanım oranı en düşük ülkelerden biri. Örneğin, İzlanda, Portekiz, İngiltere ve Almanya üzere ülkelerde kişi başına düşen antidepresan kullanımı Türkiye’nin 3 ila 4 katı kadar. Lakin bu fark, Türkiye’de toplumun daha sağlıklı olduğunu değil, psikoterapiye ve psikiyatrik hizmetlere erişimin daha sonlu olduğunu gösteriyor da olabilir. Batı ülkelerinde psikoterapi hizmetleri daha yaygın ve erişilebilir seviyede olduğu için beşerler, Türkiye’de örneğindeki üzere, yalnızca ilaca yönelmiyor. Yani düşük oranlar her vakit olumlu bir tabloya işaret etmiyor.”

Antidepresanların yanlış ya da gereksiz kullanımı riskli

Antidepresan kullanım müddeti ve ölçüleriyle ilgili de konuşan Şalcıoğlu, “Elimizdeki bilimsel kaynaklarda, Türkiye’de antidepresanların ortalama kullanım mühleti ya da ferdî doz tercihlerine dair emniyetli bir data bulunmuyor. Klinik rehberlerde ekseriyetle 6 ay ve üzeri kullanım önerilir, lakin bu mühlet olaya nazaran değişir. Ekseriyetle bireylerin bu süreyi aştığını, yıllarca ilaç kullanabildiğini görüyoruz. Antidepresan kullanımını anlayabilmek için daha ayrıntılı saha araştırmalarına gereksinim var” dedi. Gereksiz kullanımın riskler taşıdığını belirten Şalcıoğlu, şunları söyledi:

“Antidepresanlar yanlış ya da gereksiz kullanıldıklarında önemli riskler taşırlar. Öncelikle biyolojik açıdan, yan tesirler (uyku bozuklukları, kilo değişimi, cinsel fonksiyon problemleri, mide‑bağırsak yakınmaları vb.) görülebilir; birtakım ilaçlarda ani kesilme sendromu yaşanabilir. Uzun müddetli ve denetimsiz kullanım, beynin kimyasal istikrarını yapay biçimde değiştirebilir. Ruhsal açıdan ise en kıymetli risk, duygusal dayanıklılığın ve başa çıkma hünerlerinin zayıflamasıdır. Kişi her zorlanmada ilaca yönelme eğilimi geliştirebilir; bu da psikoterapi yahut ömür şartlarını değiştirme üzere daha kalıcı tahlilleri geciktirebilir. Toplumsal seviyede ise, ‘hızlı çözüm’ kültürü ve sıhhat sisteminin ilaca dayalı yapısı güçlenir; böylelikle ruhsal meşakkatlerin altında yatan sosyo‑ekonomik nedenler görünmez hale gelir. Bu nedenle ilaçlar, hakikat teşhis, tertipli izlem ve gerektiğinde psikoterapi takviyesiyle birlikte kullanıldığında manalı bir yarar sağlar.”

Ruh sıhhati hizmetlerinin, psikoterapilerle desteklenmesi gerekiyor

Prof. Dr. Şalcıoğlu ruh sağlığını korumak için atılması gereken adımlarla ilgili ise şöyle konuştu:

“Ruh sıhhatini yalnızca kişisel değil, kamusal bir uygunluk hali olarak görmek zorundayız ve bu da yapısal tahliller gerektiriyor. Önleyici adımlar bu çerçevede büyük kıymet taşıyor: Okullarda duygusal okuryazarlık eğitimlerinin verilmesi, toplumsal bağları güçlendiren topluluk temelli programların hayata geçirilmesi, ekonomik güvencesizlikle uğraş edilmesi, kişisel dayanıklılığı artırmakla kalmaz, toplumsal ruh sıhhatini da güçlendirir. Bu noktada Türkiye’de sayısı 100 bini aşan psikoloji lisans mezunu değerli bir kaynak oluşturuyor. Tesirli psikoterapi yaklaşımları alanında eğitilen psikologlar farkındalık ve erken müdahale programlarında aktif biçimde kıymetlendirilerek toplum ruh sıhhatine katkı sunabilir. Meseleler ortaya çıktığında ise, müdahale kapasitesinin güçlendirilmesi gerekiyor. Bu evrede sadece ilaca dayalı kısa periyodik tahliller kalıcı yeterlilik halini sağlamak için kâfi değil. Ruh sıhhati hizmetlerinin, bilimsel aktifliği kanıtlanmış psikoterapilerle desteklenmesi gerekir. Bilimsel temelli psikoterapilerin sıhhat sistemine entegre edilmesi ve bu alanda çalışan çalışanın ruhsal müdahale konusunda eğitilmesi, Türkiye’de ruh sıhhati hizmetlerinin ilaç odaklı yaklaşımdan güzelleşme odaklı bir modele dönüşmesi için en kritik adımdır.”

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı